زمینه‌ها و چگونگی جنگ‌های رِدّه : پایان نامه ارشد رشته تاریخ اسلام

دانشجویان گرامی رشته تاریخ مقطع کارشناسی ارشد سلام. تیم پرتلاش مسترداک این بار برای شما پایان نامه ای با موضوع ” زمینه‌ها و چگونگی جنگ‌های رِدّه ” به ارمغان آورده است. امیدوراریم برای شما مفید بوده و به شما در مسیر رشد و پیشرفت علمی کمک نماید. تیم مسترداک برای شما دانشجویان عزیز مقطع کارشناسی ارشد رشته رشته تاریخ آرزوی توفیق روزافزون دارد.

Abstract چکیده زمینه‌ها و چگونگی جنگ‌های رِدّه

After the death of the prophet the new – muslim Arabs due to different reasons made revolts and disobediences against the central Government in many areas of the arabian peninsula the suppressing of the revolts was named in history as the “redda” wars. Historians have counted many different reasons for these disobediences such as prevention of paying “Zakat”, pretending being a prophet by some persons, Disobedience in Acceptance of “Ghoraish” tribc’s sovereignty and the claim of the non-suitability of “abubakr” for replacement of the prophet mohammad (PBUH).

But this research’s effort in addition to the reasons mentioned above is to present an analytic image of the policy of the Arab society during the prophet (PBUH)’s time when the scatterd arab tribes didn’t find following it pleasent for themselves and so made revolts for returning to their past situations after the prophet’s death.

In this thesis meanwhile studying the situations of the Arab society from different political, cultural, social and economic views in the threshold of the wars happening, the Basis of “abubakr” ‘s reaching to the caliphate and the role of the “Redda” wars in stabilization of his power will be considerd too. Also, after explaining the roots of these wars and areas that they happened, the important role of the people who lived in Hejaz in stabilization of islam under command of the “Ghoraish” tribe is brought and then the final analysis of the “Redda” wars is done.

مقدمه

الف) اهمیت موضوع

ظهور اسلام منشاء تحولات بزرگی در تاریخ جهان گردید که بر همگان پوشیده نیست . تازیان در پرتو این آیین توانستند شاهنشاهی بزرگ ساسانی را از گردونه تاریخ خارج سازند و سرزمینهای بزرگی را از قلمرو روم شرقی تسخیر نمایند. اعراب به نام اسلام تمدن ایرانی را لگدمال تاراج خویش کردند، هر چند پس از مدتی بر ویرانه های آن به همت ایرانیان تمدن ایرانی- اسلامی دوباره پایه ریزی گردید. از آنجائیکه سرکوب شورشهای موسوم به ارتداد سرآغاز حرکت تهاجمی اعراب مسلمان به سرزمینهای  هم جوار بود، بررسی و تحلیل آن بخصوص نقشی که نتیجه این جنگها در ایجاد وحدت در میان اعراب شبه جزیره عربستان داشت اهمیتی فراوان دارد که متاسفانه در مطالعات تاریخی صدر اسلام مورخان معمولا از آن سرسری می گذرند.

سوای از مساله فوق، شناخت اینکه با وجودیکه اعراب در زمان حیات پیامبر اسلام را پذیرفته بودند،چرا پس از مرگ او به سرعت از این آیین برگشتند، خود مبحثی مهم است که موضوعی جالب و جذاب در زمینه مطالعه جامعه شناسی تاریخی برای ما فراهم می آورد.

جایگزینی دین اسلام به جای ادیان و باورهای دیگر در جامعه عربستان و فراگیر شدن آن نیز می تواند مبحثی جالب در حیطه جامعه شناسی دین باشد که هر چند موضوع مستقیم بررسی ما نیست ، اما از آن جاییکه تضاد دینی بهانه اصلی جنگهای موسوم به “ارتداد”

می باشد بررسی تحولی که دین اسلام از این منظر ایجاد کرد و مقاومت در برابر آن،

 می تواند مقدمه لازمی برای این چالشها باشد که ما نیز به فراخور بحث نیم نگاهی بدان

داشته ایم.

همچنین تفسیر و تحلیل این نبردها و تاثیری که در تحکیم مشروعیت حکومت مدینه ایجاد کرد ماده خام خوبی است برای تبیین چگونگی استقرار نظام سیاسی خلافت و بخصوص مباحثی که در پرتو چالشهای جانشینی در حیطه معرفتی اندیشه سیاسی در عالم اسلام  نزد اندیشمندان مسلمان پس از آن پدید آمد؛ و نیز در بازخوانی مجدد این رویدادها می توان تحلیل تاریخی متفاوتی از چگونگی سیر حوادث منتهی به جنگهای رده، چگونگی انجام آنها و نیز نتایج حاصله ارایه داد که نگارنده در اینجا کوشیده است به وسع اندک خویش بدان بپردازد.

ب) پیشینه موضوع : در خصوص جنگهای ارتداد سوای از منابع عمومی تاریخ اسلام و برخی از کتابهای توصیفی که پیرامون این موضوع مورخان مسلمان نوشته اند  و ما در معرفی منابع آنها را نقل کرده ایم ، منابع متاخری نیز در این خصوص به رشته تحریر درآمده است که برخی به زبان تازی و بعضی به زبان پارسی است ، اینها عمدتا به نقل روایی رویدادها اکتفا کرده و جز چند برداشت خاص فرقه ای از حوادث، جملگی تحلیل یکسانی از چرایی حوادث ارائه نموده اند که ما آنها را در فصل ” بررسی ایده های موجود در باب ارتداد” آورده ایم، ماخذ عربی موجود در دسترس ما در خصوص جنگهای ارتداد عبارتند از ”  حروب الرده” از محمد احمد باشمیل[1]؛ و ” حرکه الرده “[2] از علی العتوم؛

و ” حروب الرده” از زاهیه الدجانی[3] و نیز کتابی از محمد حسین هیکل درباره زندگی ابوبکر که در آن به جنگ های ارتداد نیز پرداخته شده است[4] ماخذی که در زبان فارسی بدین موضوع پرداخته اند عبارتند از ” تاریخ پیامبران دروغین در صدر اسلام” نوشته دکتر بحریه اوچ اوک که همانطور که از نامش پیداست تنها به مدعیان نبوت جنگهای ارتداد می پردازد، کتاب دیگری که در این خصوص نگاشته شده است ” جنگهای ارتداد و بحران جانشینی پیامبر (ص)” نوشته علی غلامی دهقی می باشد که علی رغم بررسی کلی جنگهای ارتداد، در مبحث تحلیلی این جنگها  جز ارایه یک دیدگاه شیعی که آن را نیز بررسی نموده ایم، تنها به ذکر ایده های عنوان شده در دیگر منابع اکتفا کرده است .

پایان نامه ای تحت عنوان ” ریشه ها و ماهیت رده در یمن” در مقطع کارشناسی ارشد توسط ” محمد حسن اللهی زاده” در دانشگاه تربیت مدرس دفاع گردیده که آن نیز هم همانطور که از نامش پیداست، تنها قلمرو محدود یمن را مورد مطالعه قرار داده است و در باب ارایه دیدگاهی نوین همانند منبع قبل است.

پرسشها و مفروضات ( تئوری ها): پرسش اصلی ما در این تحقیق این است که دریابیم عامل اصلی ای که موجب پیدایش جنگ های “رده” شده چه بوده است اما در کنار آن پرسشهای فرعی دیگری مانند نحوه و دلیل به خلافت رسیدن ابوبکر و عوامل تثبیت کننده قدرت او ؛ دلایل حمایت قبایل منطقه حجاز از اسلام و عدم ارتداد آنان ؛ چرایی کامیابی اولیه برخی شورشهای ارتداد و پاسخ به چرایی ناکامی نهایی این شورشها را بررسی می نماییم.

مفروضات ما در این خصوص علاوه بر ایده های موجود مانند ریشه های اقتصادی ارتداد و پرهیز از پرداخت زکات، و نیز رقابت های قبیله ای و مخالفت با سلطه قریشیان بر دو ایده اصلی ، نخست تمایل جامعه عرب به بازگشت به وضع نخستین خویش و مخالفت با سلطه یک دولت مرکزی مقتدر که سلب کننده آزادی آنان است، و نیز تمایل برخی افراد فرصت طلب در بهره جویی از قدرت کاریزمایی قدرت پیامبر و جایگزینی خویشتن با تغییر و تبدیل شکل کاریزما از قبیله و آیین پیامبر به قوم و دین خویش استوار می باشد . که تمامی اینهادر بخش ” بررسی و نقد ایده های موجود در باب ارتداد” به تفصیل آمده است .

ت) چهارچوب نظری این تحقیق بر ایده های موجود در جامعه شناسی تاریخی تحلیل تحول طبقاتی جوامع و نیز جامعه شناسی سیاسی با استفاده از چارچوب تحلیلی ماکس وبر در باب ساخت سیاسی قدرتها و انواع سیادت ها مبتنی می باشد.

ث) سازماندهی مطالب: در این تحقیق پس از معرفی مختصر منابع به طرح پژوهش در مقدمه پرداخته  آنگاه در فصولی متفاوت، نخست به واژه شناسی مفهوم ارتداد به عنوان یک قضیه دینی و  انواع مختلف آن پرداخته سپس جهت رهیافت به مبحث اصلی زمینه های ایجاد ارتداد، تاریخ تحولات جامعه عربستان را به طور مختصر از منظرهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی ، دینی و فرهنگی پیش و پس از ظهور اسلام تا آستانه مرگ پیامبر و نیز زمینه های به قدرت رسیدن ابوبکر را بررسی نموده و سپس ایده های ارائه شده در خصوص ماهیت و دلیل جنگ رده را بیان و نقد، و در نهایت تحلیل خود را در این خصوص تشریح می نماییم.

در آخر نیز پس از شرح چگونگی حوادث و رخدادها با بیان نتیجه گیری نهایی خود از این بحث با آوردن منابع و ماخذ مورد استفاده رساله را به پایان می بریم.

در پایان گفتنی است در دسترسی به منابع تحقیق این رساله که بسیاری از آنها به زبان عربی بوده به واسطه نبود آنها در کتابخانه دانشگاه و حتی بعضاً کتاب فروشی های تهران برای تهیه ، ترجمه و تنظیم آنان با دشواریهای فراوان روبرو بوده ام .

1 – حروب الرده، محمد احمد باشمیل ، ]بی جا[ : دارالفکر، 1979.

2- حرکه الرده ، علی العتوم، عمان: مکتبه الرساله الحدیثه، 1987 .

3- حروب الرده، د . زاهیه الدجانی: بیروت: لدار الکتاب العربی ، الطبعه الاولی 1417 ه-1997 م.

4- الصدیق ابوبکر، محمد حسنین هیکل ، القاهره: دارالمعارف، 1990.

فهرست مطالب

مقدمه . 1

معرفی منابع . 5

بخش یکم: مبحث فقهی ارتداد . 9

ـ بررسی مفاهیم و انواع ارتداد و احکام مربوط به آنها 9

ـ تعریف ارتداد  9

ـ انواع ارتداد . 10

ـ شرایط احراز ارتداد . 13

ـ سیر تاریخی ارتداد در اسلام  14

ـ ارتداد در قرآن . 17

ـ ارتداد در حدیث . 19

ـ راههای اثبات ارتداد  21

ـ موجبات ارتداد  22

ـ مجازاتهای ارتداد . 24

بخش دوم: تحولات جامعه عربستان از پیش از اسلام تا مرگ پیامبر

ـ موقعیت جغرافیایی مناطق درگیر در نبرد . 30

ـ وضعیت سیاسی جامعه عربستان در آستانه ظهور اسلام     31

ـ وضعیت اقتصادی جامعه عربستان در آستانه ظهور اسلام   34

ـ بافت فرهنگی و دینی جامعه عربستان در آستانه ظهور اسلام   36

ـ نتیجه تحلیلی تحولات جامعه عربستان در آستانه‌ی ظهور پیامبر(ص) 42

جامعه عربستان در آستانه مرگ پیامبر

ـ وضعیت جامعه عربستان در آستانه مرگ پیامبر 45

ـ چگونگی ایمان اعراب و گسترش اسلام در شبه‌جزیره عربی 47

ـ اشرافیت قریش و آیین اسلام . 49

بخش سوم: مساله جانشینی و وضعیت دولت اسلامی پس از مرگ پیامبر

ـ بررسی و نقد دیدگاههای مختلف درباره جانشینی پیامبر 54

ـ زمینه‌های ذهنی به قدرت رسیدن ابوبکر . 59

زمینه‌های عینی به قدرت رسیدن ابوبکر . 60

ـ تدبیرها و ترفندهای ابوبکر در کسب و تحکیم قدرت     65

ـ نتیجه‌گیری

بخش چهارم: ایده‌های انگیزه های ایجاد جنگ های ارتداد

ـ بررسی و نقد ایده‌های موجود در باب  دلیل جنگ های رده 68

ـ ماهیت جنگ‌های ارتداد در پرتو الگوی نظری . 72

بخش پنجم : جنگ‌های رده در نجد ، بحرین و عمان

ـ هجوم قبایل پیرامون مدینه . 84

ـ طلیحه  86

ـ عقاید و تعالیم طلیحه  89

ـ شورش‌های پراکنده پس از سرکوب طلیحه. 92

ـ سرکوب قبایل بنی عامر . 92

ـ نبرد جواء و سرکوب بنی سلیم . 93

ـ نبرد ظفر . 94

ـ مسیلمه . 95

ـ عقاید و تعالیم مسیلمه . 100

ـ سجاح  103

ـ جدایی مالک بن نویر از سجاع و کشته‌شدنش به دستور خالد    108

ـ نبرد دباء و سرکوب ارتداد عمان . 112

ـ ارتداد بحرین  113

بخش ششم: جنگ‌های رده در یمن

ـ چگونگی قیام اسود عنسی و فرجام کار او  117

ـ تعالیم و آموزه‌های دینی اسود عنسی. 120

ـ شورش قبس بن عبدیغوث بر سر امارت . 122

ـ برگشت مردم حضر موت و کنده از آیین اسلام 124

نتیجه نهایی . 131

فهرست منابع 134

منابع دست اول

• طبری ، محمدبن جریر، تاریخ طبری یا تاریخ الرسول و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر، جلد چهارم، چاپ پنجم 1375.
• یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374.
• بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، ]بی جا[: نشر نقره، چاپ اول 1337.
• کوفی، محمد بن علی بن اعثم، الفتوح، ترجمه محمدبن احمد مستوفی هروی، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول 1366.
• واقدی، محمدبن عمر، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول 1366.
• ولی الدین عبدالرحمن بن محمدبن خلدون، تاریخ ابن خلدون (العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم والبربر)، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، جلد چهارم، 1363.
• ابن اثیر، عزالدین بن ابی الحسن، تاریخ کامل، برگردان محمد حسین روحانی، تهران: انتشارات اساطیر، جلد سوم، چاپ اول، 1371.
• ابن خیاط العصفری، خلیفه، تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق مصطفی نجیب فواز و غیره، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1415هـ.ق.
• ابن سعد، ابوعبدالله محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الاولی 1410هـ
• المقدسی، مطهربن علی، البدأ والتاریخ، ]بی جا[، مکتبه الثقافه الدینیه، ]بی تا[.
• واقدی، محمدبن عمر، کتاب الرده، تحقیق یحیی الجبوری، بیروت: دارالغرب الاسلامی، الطبعه الاولی 1410، هـ.ق
• فاروق، خورشید احمد، تاریخ الرده، قاهره: دارالکتاب الاسلامی، الطبعه الثانیه، ]بی تا[.
• ابن کثیر، اسماعیل، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، 1398 هـ.ق.
• ابن قتیبه الدینوری، عبدالله بن مسلم، الامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، قم: منشورات الشریف الرضی، الطبعه الاولی، 1413 هـ.ق.
• ابن اثیر، عزالدین بن ابی الحسن، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بیروت: دارالفکر، 1409هـ.ق.
• المسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دارالصاوی، 1357 هـ.ق.
• الحموی، شهاب الدین یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، ]بی تا[.
• الاصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین، الأغانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، الطبعه الاولی، 1414-1415 هـ.ق.
• الذهبی، شمس الدین محمدبن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، الطبعه الاولی، 1407هـ.ق.
• ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر: داراحیاء الکتب العربی، 1385 هـ/ 1965م.
• النسایی، احمدبن شعیب، سنن النسایی، بشرح السیوطی، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1416هـ.ق.
• البخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر، 1414هـ.ق.
• کتاب الاصنام، ابومنذر هشام بن محمد کلبی، ترجمه سید محمد رضا جلالی نایینی، [بی جا] ، چاپ تابان، 1348.
• ابوالفداء اسماعیل بن علی ، المختصر فی اخبار البشر ، تحقیق محمود ایوب ، بیروت: دارالکتب علمیه الطبعه الاول ، 1417 هـ . ق.
• ابن هشام ، ابو محمد عبد الملک بن هشام بن ایوب الحمیری، السیره النبویه ، لبنان، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی ، 1355.
• ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون، مقدمه ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم 1366.
• ابن کلبی ، ابی منذر هشام بن محمد بن صایب ؛ جمهره النسب ، تحقیق الدکتور ناجی حسن ، بیروت : عالم الکتب 1407.
• ابوالفداء اسماعیل بن علی ، المختصر فی اخبار البشر ، تحقیق محمود ایوب ، بیروت: دارالکتب علمیه الطبعه الاول ، 1417 هـ . ق.

منابع دست دوم

• باشمیل، محمداحمد حروب الرده، ]بی جا[: دارالفکر، 1979.
• العتوم، علی، حرکه الرده، عمان، مکتبه الرساله الحدیثه، 1987.
• الدجانی، زاهیه، حروب الرده، بیروت: لدارالکتاب العربی، الطبعه الاولی 1417هـ 1997م.
• هیکل، محمد حسنین، الصدیق ابوبکر، القاهره: دارالمعارف، 1990.
• ابوالفضل ابراهیم، محمد، ایام العرب فی الاسلام، بیروت: دارالجیل، الطبعه الثالثه، 1408هـ.ق.
• احمد، سعیدبن سلم، حروب الرده، ]بی جا[: دارالمنار، الطبعه الاولی، 1415هـ.ق.
• زمینه تکامل اجتماعی، د.ک. میتروپولسکی و دیگران، ترجمه پرویز بابایی، تهران: مرکز نشر سپهر، چاپ پنجم 1358).
• زمینه جامعه شناسی ، اگ برن و نیم کف، اقتباس امیر حسین آریان پور، تهران: موسسه انتشارات فرانکلین ، چاپ پنجم آذر ماه 1350.
• جعفری، سید حسین، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت الهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، آذر 1359.
• زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ تحلیلی اسلام، قم: انجمن معارف اسلامی ایران ، چاپ دوم زمستان 138
• شهیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمه زهرا(س) تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ بیست و ششم 1376.
• غلامی، یوسف، پیشوایی فرزند ابوطالب، قم: انجمن معارف اسلامی ، چاپ اول 1381.
• زرگری نژاد، غلامحسین، نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت) چاپ اول پاییز 1383.
• شریعتی، علی، اسلامشناسی مشهد(مجموعه آثار 30) ، تهران: چاپخش، چاپ سوم 1371.
• بشیریه، حسین، آموزش دانش سیاسی ( مبانی علم سیاست نظری و تاسیسی)، تهران: نشر نگاه معاصر، چاپ سوم 1382.
• زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، تهران: انتشارات سمت ، چاپ اول 1378.
• فیاض، علی اکبر، تاریخ اسلام، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ،چاپ پنجم 1372.
• لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سید هاشم حسینی ،‌‌ ‌‌[بی جا]، کتاب فروشی اسلامیه ، [بی تا].
• ممتحن، حسینعلی، پژوهشی در تاریخ فرهنگ اسلام و ایران، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول 1374.
• آرنولد، سرتوماس، تاریخ گسترش اسلام، ترجمه ابوالفضل عزتی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، دی ماه 1358.
• بارتولد، و.و، kآنآخلیفه و سلطان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم 1377.
• لمیتون، آن.کی.اس، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سید عباس صالحی و محمد مهدی فقیهی، تهران: موسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول پاییز 1374.
• روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی ،تهران: نشر نی،
  چاپ پانزدهم 1383.
• غلامی، یوسف بحران جانشینی پیامبر، قم: انجمن معارف اسلامی ایران ، چاپ اول پاییز1380.
• اوچ اوک، بحریه، تاریخ پیامبران دروغین در صدر اسلام، ترجمه دکتر وهاب ولی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1364.
• وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، مترجمین عباس منوچهری، مهرداد ترابی نژاد و مصطفی عماد زاده، تهران: انتشارات مولی، چاپ اول ، 1374.
• قادری، حاتم، اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، چاپ اول، بهار 1378.
• آربری، آ.ج، تاریخ اسلام ، پژوهش دانشگاه کمبریج ، زیر نظر پی . ام . هولت و آن. ک. س لمبتون ؛ ترجمه احمد آرام ، تهران : امیر کبیر ، 1378.

منابع فقهی

• الامینی، عبدالحسین احمد، الغدیر، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ]بی تا[.
• بجنوردی، السید میرزا حسن ، القواعد الفقهیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم 1410 هـ ق.
• نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم: ستاره، [بی تا]
• ابن ادریس، ابی عبدالله محمد بن ادریس العجلی الحلی، السرائر، ]بی جا[ معارف اسلامیه، [ بی تا]
• فخر المحققین ، ابو طالب محمد بن حسن بن یوسف بن المطهر الحلی، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم: اسماعیلیان، 1363.
• منتظری، حسینعلی، رساله توضیح المسائل، قم،]بی تا[،
• ابن فارس، ابی الحسین احمد بن فارس بن زکریا؛ معجم مقاییس اللغه؛ قم: مکتبه الاعلام الاسلامی؛ 1404.
• ابن قدامه ؛ ابن محمد عبدالله بن احمد بن محمود ، المغنی و الشرح الکبیر ، بیروت: دارالفکر، 1404.
• سرحلی، علامه، تحریرالاحکام ،[بی جا] موسسه طوس ، [ بی تا].
• اصفهانی راغب، ابی القاسم الحسین بن محمد ، المفردات فی غریب القرآن، ]بی جا [ دفتر نشر کتاب ، 1404.
• نجفی، شیخ محمد حسن، جواهرالکلام، تهران: اسلامیه، 1362.
• شافعی ، ابی عبدالله محمد ادریس، الام، بیروت: دارالمعرفه،]بی تا[.
• پاشایی، محمد، ارتداد، تهران: انتشارات لوح محفوظ، 1380.
• شهید ثانی، مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، قم: بصیرتی، ]بی تا[.
• طوسی، ابن جعفر محمد بن الحسن بن علی ، الخلاف، در السلسله الینابیع الفقهیه]بی تا[.
• کاشف الغطا، شیخ جعفر،کشف الغطا عن مبهمات الشریعه الغرا، اصفهان:مهدوی،[بی تا].
• خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، قم : اسماعیلیان[بی تا].
• حلی، محقق، ابوالقاسم نجمدالدین جعفر بن الحسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، بیروت : اعلمی، ]بی تا[.
• عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی، [بی تا].
• جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی،[بی تا].
• ولایی، عیسی، ارتداد در اسلام، تهران: نشر نی ، 1380.
• شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد بن محمدبن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح بن شرف العاملی، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه، تهران: اسلامیه، [بی تا].
• عاملی، محمد بن حسن الحرالعاملی،وسائل الشیعه الی تحصیل الشریعه، [بی جا]، الاسلامیه، 1401.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی فی الفروع، تهران: الاسلامیه، [بی تا].
• صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، من لا یحضره الفقیه، ]بی جا[، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم ]بی تا[.
• شهید اول، شمس الدین محمد بن مکی العاملی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم: جامعه مدرسین، 1414،
• حلی ، علامه، تحریرالحکام، [بی جا] موسسه طوس، [بی تا].
• اردبیلی، سید عبدالکریم، موسوی فقه الحدودو التعزیرات، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1413.
• با سر حسنی، شمس الدین، المبسوط، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1408.
• خوئی، سید ابوالقاسم،مبانی تکلمه المنهاج،نجف اشرف: الآداب، 1976.

• دائره المعارف و نشریات
• اردبیلی، سید عبدالکریم موسوی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 13.
• مجله حوزه، ش 41 ، 1369 ش.
• دهخدا ،علی اکبر ،لغت نامه،تهران،سیروس، ]بی تا[.

این فایل با فرمت ورد (doc) به تعداد 149 صفحه  تایپ شده است  که  کاملا قابلیت ویرایش دارد و درون یک فایل فایل فشرده (zip) است که باید توسط برنامه هایی از قبیل winrar  آن را از حالت فشرده (extract) خارج سازید و توسط برنامه ی MICROSOFT  WORD فایل را باز کنید.